ـ حضرت‌عالی از چه تاریخی و چگونه با مرحوم استاد خسروشاهی آشنا شدید؟ کدامیک از ویژگی‌های شخصیتی و صفات فردی ایشان بیشتر مورد توجه حضرت‌عالی قرار گرفت که میتواند برای جوانان و طلاب جوان الگو باشد؟
خاندان خسروشاهی از خاندان‌های اصیل فقهی و روحانی آذربایجان است که روحانیت و فقاهت در آن دودمان سالیان درازی، جریان و استمرار داشته است. بزرگان بسیاری از این خاندان در عرصه دانش و فضیلت رشد کرده‌اند که برخی از آنها از ستارگان پرفروغ علم و عمل به‌شمار می‌روند.
آیت‌الله سید مرتضی خسروشاهی و فرزندان بزرگوارش آیت‌الله سیدابوالفضل خسروشاهی و آیت‌الله سیداحمد خسروشاهی، هرکدام به‌حق از استوانه‌های تقوا، فضیلت، فقاهت و مجسمه اخلاق والای اسلامی در این شهر محسوب می‌‌شدند.
عالم فرزانه و محقق توانا مرحوم استاد آیت‌الله سید‌هادی خسروشاهی، ثمره شجره طیبه و کهن‌سال این خاندان بزرگ می‌‌باشد.
خود بنده از دوران نوجوانی، شاهد دیدارها و ملاقات‌های مکرر این بزرگان با والد معظم بوده‌ام و هنوز چهره‌های نورانی آن مردان الهی در ذهن من باقی مانده است.
اینجانب در سنین نوجوانی و پیش از انقلاب اسلامی با قلم و نام استاد سید هادی خسروشاهی آشنا شدم. آثار مکتوب ایشان، از جمله آثاری بود که نسل ما را با فضای تفکر اجتماعی و سیاسی اسلام آشنا میکرد.
از ویژگی‌های شخصیتی و صفات فردی برای جامعه کنونی و نسل جوان که می‌‌شود، برای این محقق برجسته برشمرد، عبارتند از:
1. آگاهی و شناخت از جامعیت اسلام که بدون افراط و تفریطی، همه جوانب را در ارائه مسائل اسلامی لحاظ میکرد.
2. ارتباط نوشتاری با تمام افراد جامعه قلم: ایشان با یک نسل خاص مرتبط نبود؛ بلکه جامعه مخاطب او گروه‌های سنی مختلف هم بودند؛ از جمله کودکان و نوجوانان.
نشریه «پیام شادی» از نشریات مؤثر در حوزه کودک و نوجوان بود که سال‌ها با مدیریت ایشان در قم منتشر می‌‌شد و به تبلیغ آموزه‌های دینی با توجه به جنبه‌های آرمانی دین اسلام؛ یعنی عدالت و مهربانی و... توجه داشت.
۳. ارتباط با نسل جوان: وی در قالب خطابه، تدریس و انتشار مقالات و گفت‌وگو، ارتباط گسترده‌ای با نسل جوان داشت. همکاری مؤثر ایشان در دو نشریه «مکتب اسلام» و «مکتب تشیع» از نکات مهم در زندگی فرهنگی - اجتماعی ایشان است. این دو نشریه، از مجلات مؤثر فرهنگی و دینی بودند که تأثیرات گسترده‌ای را در جامعه مخاطب داشتند.
استاد خسروشاهی در این دو نشریه که عمدتاً مخاطبان جوان را در فرادید خود داشت، نقش مؤثر و پیوسته‌ای داشت. این نشریات، عمدتاً به سؤالات و شبهات جاری که نسل جوان آن روزگار را درگیر میکرد، می‌‌پرداختند.
۴. آگاهی به مقتضیات زمان و پاسخ به سؤالات، شبهات، ابهامات و القائاتی که از سوی دشمن و مخالفان مطرح می‌‌شود.
به‌همین منظور در کتاب‌هایش چه تألیف و ترجمه و چه موضوعات دیگر به این مسائل می‌‌پرداخت و بعد از تحلیل و تجزیه جواب آنها را به‌صورت جامع پاسخ میداد.
5. فهم دین و سیاست: این موضوع در بین روشن‌فکران گذشته مورد مباحثه و مناقشه افراد قلم‌به‌دست بود و مرحوم خسروشاهی با طرح جامع ـ ارتباط دین با سیاست ـ همواره در نوشتارهای خود، در احیای اندیشه سیاسی اسلام و اندیشه سیاست‌مداران اسلامی تلاش گسترده‌ای انجام میداد. وی در نوشتارهای خود، میان علوم مختلفی چون: فقه و سیاست، توازن و هماهنگی برقرار کرد و آرای خود را در حمایت از درهم‌آمیختگی دین و سیاست و توانایی دین اسلام در دولت‌داری و برآورده‌سازی تمامی نیازهای یک جامعه به نمایش گذاشت و طرح‌های غربی ضد دینی از جمله اعتقاد این جریان به مقوله جدایی دین از سیاست خط بطلان کشید.
6. معرفی و احیای آثار متفکران جهان اسلام: با توجه به نفوذ و ارائه افکار الحادی و دنیوی اروپاییان به جامعه اسلامی، مرحوم خسروشاهی با تیزبینی خاص خود، به دنبال معرفی و احیای آثار متفکران جهان اسلام بود و به‌همین منظور بخش آثار ترجمه او، از متفکرانی است که در برقراری ارتباط بین ایران و جهان اسلام، نقش اساسی دارند.
۷. حضور و تجربه: نکته مهم و امتیاز خاص در زندگی استاد خسروشاهی و شاید از دلایل مهم موفقیت و جامعیت وی «حضور» و «تجربه» بود. ایشان محضر بسیاری از علمای بزرگ شیعه و حتی علمای بزرگ و شخصیت‌های برجسته اهل تسنن را درک کرد و همچنین با سفرهای متعدد به شهرها و کشورهای منطقه، با علما و دانشمندان و مصلحان اجتماعی جهان اسلام ارتباط برقرار نمود؛ چه به‌صورت حضوری و چه مکاتبه‌ای. آنچه از راه مطالعه کتاب‌ها، با آثار شخصیت‌ها آشنا شده بود، موارد خاص را با ارتباط مستقیم حضوری یا مکتوب، تعمیق، تصحیح و یا تکمیل می‌‌نمود. آن بزرگوار اکثر مسائل جهان اسلام را با جستجوگری‌هایش به‌صورت تجربه به‌دست آورده بود و خوشبختانه برخی یافته‌های تجربی‌اش را تا جایی که می‌‌توانست، مکتوب کرده و به نسل‌های بعدی رسانده است. از این جهت میتوان گفت که ایشان از جهت انتقال تجربه و دانش، فردی موفق بوده است و آنچه در آخر میتوان به آن اشاره نمود، تلاش او در برجسته کردن ثبت و ضبط وقایع به‌ویژه تاریخ معاصر ایران، جهد و سعی بلیغ در تأسیس کتابخانه عظیم در قم، انتشار نشریات گران‌قدر، تألیف آثار نفیس و مشاوری امین برای مسئولان و دست‌اندرکاران کشور، نشان از تضلع شخصیت ایشان دارد.
ـ ایشان یکی از اندیشمندان پرنویس بودند. قریب به صد و پنجاه اثر از ایشان منتشر شده است. حضرت‌عالی با توجه به شناختی که نسبت به شخصیت ایشان و آثارشان دارید، چه توصیه‌ای به قشر جوان جامعه دارید و کدامیک از آثار ایشان را برای جوانان و خصوصاً طلاب سفارش می‌کنید؟
بخش مهمی از کتاب‌های استاد خسروشاهی با نگاه به نیازها و سؤالات نسل جوان نگاشته شده است. دغدغه‌های موضوعی ایشان در این آثار مکتوب، اشاره به محورهای: اسلام و دموکراسی، اسلام و مسیحیت، اسلام و مارکسیسم، اسلام و ماتریالیسم، اسلام و علم، اسلام و داروینیسم، اسلام و بهایی‌گری و... است.
قشر جوان باید قدردان زحمات این شخصیت‌های برجسته جامعه باشد و ما موظفیم به‌پاس این تلاش‌ها و مجاهدت‌ها و خلق و خو و منش، این بزرگواران را در دفاع از اسلام و نظام جمهوری اسلامی الگوی خود قرار بدهیم.
اثر مهم و اثرگذاری که توسط ایشان منتشر شده است و سهم به‌سزایی در جامعه مخاطب گذاشته است، کتاب «امام علی(ع) صدای عدالت انسانی» بود که توسط جرج جرداق نویسنده مسیحی لبنانی نگاشته شده بود. این اثر، که روایت جذاب و عدالت‌خواهانه‌ای از امام علی(ع) را توسط یک نویسنده غیرمسلمان ارائه میکرد، توانست چهره امام علی(ع) را در برابر اسطوره‌سازی از چهره‌های غیرمسلمان به وجود آورد. این کتاب در ۵ جلد و بیش از ۱۰ بار و در ده‌ها هزار نسخه چاپ شده است.
این کتاب میتواند برای جوانان و طلاب جوان درباره عظمت آقا امیرالمؤمنین(ع) مورد استفاده قرار بگیرد.
ـ استاد خسروشاهی را با عنوان «میراث‌دار نهضت تقریب و تجددگرایی» می‌شناسند. در این مورد توضیحی بفرمایید.
استاد خسروشاهی شخصیتی تقریبی بود و برای تحقق تقریب مذاهب و آرمان اتحاد اسلامی، یک مأموریت استراتژی برای خود متصور بود و بر اساس آن حرکت خود را دنبال میکرد. وی در مسئله تقریب بین‌المذاهب اسلامی، از نیم‌قرن پیش، از پیشگامان این حرکت اصلاحی به‌شمار می‌‌رود و مکاتبات ایشان با بزرگان مؤسس دارالتقریب قاهره، در نیم‌قرن پیش، شاهد چگونگی این امر است و به این جهت با اغلب حرکت‌های اسلامی معاصر و رهبری آنها، در سراسر جهان اسلام، ارتباط و پیوند نزدیکی داشته است.
اگر به فعالیت‌های او در دوره‌های مختلف زندگی‌اش، چه در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی و چه در ایام حضورش در واتیکان و ایتالیا و مصر با دقت نظاره کنیم، مصادیق آن قابل رؤیت و منطق فعالیت او، قابل فهم و تلاش‌های او قابل احترام است.
تقریبی و تبلیغی بودن از ویژگی‌های بارز مرحوم خسروشاهی بود. ایشان مردی پخته و جهان‌دیده بود و نسبت به اندیشه‌های روشن‌فکران و مصلحان در جهان عرب آشنایی عمیق داشت. تقریب مذاهب و ادیان و مقوله وحدت در اندیشه او، یک راهبرد نبود؛ بلکه یک اصل دینی بود که عمیقاً به آن اعتقاد داشت.
ـ به نظر می‌رسد نگاه مرحوم خسروشاهی به اسلام، نگاهی کلان و تمدنی بود. درباره این نگاه و مؤلفه‌های آن برای ما توضیح دهید.
بسیاری از دیدگاه‌ها و مؤلفات استاد خسروشاهی، سنگ بنای پل ارتباطی ایجادشده، میان مذاهب و ادیان آسمانی را تشکیل می‌‌دهد. وی نسبت به دلایل پیدایش نهضت‌های اسلامی و جنبش‌های اصلاحی در جهان عرب، کاملاً واقف بود. او همواره از عدالت و اعتدال ائمه معصومین(عهم) سخن می‌گفت و همواره اعتدال و میانه‌روی را در دستور کار خود داده بود و بدین‌سان توانست، پیام وحدت و امنیت و برادری دین مبین اسلام را به گوش جهانیان و پیروان دیگر ادیان آسمانی برساند.
چنانکه امام خامنه‌ای، استاد خسروشاهی را «عنصری خستگی‌ناپذیر در تبلیغ معارف اسلامی» توصیف فرمودند.
ایشان واقعاً شخصیتی خستگی‌ناپذیر بود و در شرایط مختلف، راه خود را ادامه داد و تا پایان عمر در آن راه ثابت قدم ماند.
ـ یکی از مهمترین دغدغه‌های مرحوم خسروشاهی، ارتباط با شخصیت‌های مبارز و انقلابی در سرتاسر جهان اسلام بود. می‌خواهیم بدانیم، چرا مرحوم خسروشاهی به سراغ این تیپ از افراد می‌رفت؟ ایشان در این ارتباطات، چه مسائلی را مورد توجه قرار میداد و آیا در این مسیر توفیقاتی یافت؟
استاد خسروشاهی از روحانیونی بود که دریچه فکر و ارتباطات خود را با خارج از ایران گشود و دغدغه‌مندانه مسائل جهانی به‌ویژه جهان اسلام را پیگیر بود و تلاش میکرد که این حرکت و ارتباطات را با فضای داخلی پیوند بدهد.
ایشان به‌همان‌اندازه که به مسائل کشور خود توجه داشت، مسائل حساس و سرنوشت‌ساز کشورهای اسلامی مانند مصر، مراکش، الجزایر، پاکستان، لبنان و دیگر کشورهای مسلمان نیز، برای وی حائز اهمیت بود؛ بنابراین مرحوم استاد خسروشاهی، همواره به دنبال تحقق امت واحده اسلامی بود و به‌همین دلیل بود که ایشان با بسیاری از دانشمندان و اندیشمندان جهان اسلام در ارتباط بود.
و با این ارتباطات دنبال مسائل زیر بود:
۱. تبیین عقلانی تشیع و معرفتی تشیع جهادی و انقلابی؛
2. معرفی اسلام سیاسی و اعتدالی اهل سنت به جامعه تشیع؛
3. حفظ یا ترجمه میراث آنها و پررنگ کردن اثرگذاری این جریان.
ـ استاد خسروشاهی به‌عنوان شخصیتی که در همگرایی نخبگان جهان اسلام و مسیحیت و نیز نخبگان مذاهب مختلف اسلامی نقش ایفا می‌کردند، شناخته شده‌اند. ایشان برای برقراری این ارتباط‌ها، از چه ظرفیت‌ها و راهکارهایی استفاده می‌کردند و تا چه میزان در دستیابی به تقریب ادیان و مذاهب توفیق داشتند؟
آیت‌الله خسروشاهی از جمله روحانیون نواندیش و زمان‌شناس بود که بنا به گستره فعالیت‌ها و آشنایی به مسائل زمان خود، افق پیش رو را گسترده‌تر، واضح و روشن می‌‌دید.
ذهن نظام‌مند او در تأسیس مراکز علمی در کشورهای خاص، نشان از اندیشه بارز در راستای تحقق ایده‌ها و آرمان‌های مهم فکری او دارد.
بدون تردید، نقش ظریف و مهم ایشان در تقریب اسلام و مسیحیت - در آن 5 سالی که سفیر ایران در واتیکان بود - و نیز تلاش و جهادشان در در باب تقریب مذاهب اسلامی به‌ویژه تقریب دو حوزه تمدنی بسیار مؤثر اسلامی؛ یعنی ایران و مصر، نشان از کوشش جان‌فرسای این فقید سعید است.
ـ راز موفقیت استاد در ارتباط با اندیشمندان بزرگ جهان را در چه می‌بینید و گستره ارتباطات ایشان با مجامع علمی غیرحوزوی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
می‌دانیم که امروز جهان اسلام، از عدم وجود گفتمان اعتدالی در بین جوامع مختلف رنج می‌برد. افراط‌گرایی همواره فجایع زیادی را بین مسلمین و دیگران به‌بار آورده است.
شاید بتوان گفت راز موفقیت استاد خسروشاهی در ارتباط با اندیشمندان بزرگ جهان، اهمیت دادن به میانه‌روی و اعتدال بوده است؛ چراکه این روش در تمامی نوشتارهای او کاملاً روشن و مشهود است. با توجه به تسلط بر تاریخ اسلام و تبحر در علوم اسلامی، همواره در جهت اصلاح اندیشه و ایده‌های افراطی تلاش و حرکت میکرد.
ـ علی‌رغم اینکه استاد خسروشاهی شخصیتی کم‌نظیر در دوران معاصر است؛ اما تا حد زیادی شخصیت و افکار و آثار ایشان مهجور و ناشناخته مانده است. چه اقدامات جدی برای معرفی ایشان میتوان انجام داد؟
بدون شک، استاد خسروشاهی یکی از چهره‌های مهم و ماندگار فرهنگی و انقلابی جهان اسلام در دوران معاصر است. ایشان بیش از ۶۰ سال همواره در حال پژوهش و تحقیق و تلاش در جهت مبارزه با باور‌های غلط و توطئه‌های استعمارگران بود.
شاید اولین پیشنهادی که بتوان در شناسایی و معرفی این محقق برجسته انجام داد، چاپ و انتشار تألیفات ایشان است تا اقشار مختلف جامعه، با مبانی فکری وی بیشتر آشنا شوند.
ـ تربیت شخصیت‌هایی همچون استاد خسروشاهی که در میان سران جریان‌های فکری اسلامی مقبولیت داشته و مورد اعتماد باشند، چه الزاماتی دارد؟
تربیت شخصیت‌هایی همچون استاد خسروشاهی زمان خاصی را می‌‌طلبد و بدون در نظر گرفتن کثرت تألیفات، ترجمه‌ها و کتاب‌هایی که به‌اهتمام ایشان چاپ شده‌اند، اوصاف وجودی ایشان قابل وصف نیست. وی شرح صدر و روحیه شنوندگی، رویی گشاده و سینه‌ای دریایی داشت و فردی مطمئن و مورد اعتماد و دوستی وفادار برای گروه‌ها و شخصیت‌های مختلف سیاسی و فرهنگی کشور در ۵۰، ۶۰ سال اخیر بود. شاید بتوانیم ادعا کنیم که اگر دیگران نصف معلومات و اطلاعات ایشان را با جزئیات حوادث، داشتند، سر از ناکجاآباد درمی‌‌آوردند و برخی هم درآوردند و زاویه گرفتند و گوشه‌نشینی اختیار کردند؛ ولی او همچنان تا روزهای آخر حیاتش، فعال و باانگیزه در حال نوشتن و نشر و خدمت به اندیشه سیاسی اسلام و گفتمان انقلاب اسلامی ایران بود.
ـ استاد ضمن تشکر از حضرت‌عالی در پایان، اگر نکته‌ای جا مانده و حضرت‌عالی نیاز می‌بینید که باید مطرح شود، بیان بفرمایید.
آنچه می‌‌توانم در آخر عرایضم بیان کنم، این است که جهان اسلام در حال حاضر بیش از هر زمانی به اندیشمندانی مانند آیت‌الله خسروشاهی نیاز دارد؛ اندیشمندی که همیشه دنبال همبستگی و وحدت بین مذاهب بود.
خداوند متعال روح این عالم مجاهد و خدوم را با آباء طاهرینش محمد و آل‌محمد علیهم افضل صلوات‌المصلین محشور فرماید.