بهترین شاهد بر جایگاه علمی استاد خسروشاهی، اجازات متعدد ایشان از فقهای درجه یک حوزه علمیه است؛ بزرگانی نظیر حضرات آیات مرتضی حائری، سید محمدصادق روحانی، سیداحمد زنجانی، زاهدی قمی و شیخ عبدالجواد اصفهانی(ره) به ایشان «اجازه اجتهاد»، علمایی همچون شیخ آقابزرگ تهرانی، آیت‌الله مرعشی نجفی و آیت‌الله میلانی(ره) به وی «اجازه نقل حدیث» و فحولی همچون امام خمینی و آیت‌الله خویی(ره) به او «اجازه در امور حسبیه» داده بودند.
در آموزه‌های دینی ما آمده است که فرمودند: «إذا مات المؤمن الفقیه ثلم في الإسلام ثلمة لایسدها شيء»؛ یعنی هر گاه مؤمن دانشمند فقیهی از دنیا برود، خلأیی در اسلام ایجاد می‌شود که هیچ چیزی نمی‌تواند آن را جبران کند. این توصیف، اغراق و مبالغه نیست؛ بلکه واقعیتی است که آن را امروز نیز در جامعه مسلمین مشاهده می کنیم.
تاریخ اسلام و تشیع، علمای بزرگی به خود دیده است که آثار وجودی بسیاری داشته و بیان و بنان آنها در خلق آثار علمی و تربیت شاگردان تأثیر فوق‌العاده‌ای داشته است. حیات آنان مصداق واقعی صفت بابرکت و فقدان آنان تفسیر اتم واژه «ثلمه» است. استاد «سیدهادی خسروشاهی(ره)، یکی از این نوع عالمان بود که خلأ وجودی او پس از وفاتش به‌آسانی پُر نخواهد شد؛ همان‌گونه که مرحوم آیت‌الله «محمدعلی تسخیری» این‌گونه بود.
شاید سالیانِ سال طول بکشد تا دوباره دانشمندی مؤمن، فقیه، ادیب، صاحب قلم، زمان‌شناس، دنیادیده، روشن‌بین، خستگی‌ناپذیر، باانگیزه، پُرهمت و در تراز بین‌المللی که بتواند با زبان جهان معارف الهی را با منطق روز به جهانیان منتقل نماید - مانند این دو فقید سعید - در حوزه‌های علمیه تربیت شده و پا به عرصه خدمت بگذارد:
صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید
موضوع این یادداشت، مرحوم استاد خسروشاهی است؛ عزیزی که رهبر معظم انقلاب اسلامی(مد) در پیامی که به‌مناسبت رحلت وی صادر کردند، او را با عباراتی توصیف فرمودند که حقاً و انصافاً شایسته و برازنده وی بود: «ایشان عنصری خستگی‌ناپذیر در تبلیغ معارف اسلامی به‌وسیله نگارش مقالات و ترجمه‌ها و کتاب‌های متعدد در مدت ۶۰ سال از زندگی خویش بودند و انگیزه و همتی کم‌نظیر در تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی و اتحاد مسلمین به‌کار می‌بردند. تلاش‌های دیپلماسی در دوران جمهوری اسلامی در واتیکان و قاهره نیز، بخش دیگری از مجاهدت این رفیق دیرین این‌جانب بود».
آنها که از نزدیک با مرحوم استاد خسروشاهی مأنوس بوده یا با آثار قلمی او آشنایی دارند، می‌دانند که وی چه تلاشی در راه تبلیغ معارف اسلامی داشته است. اینک به‌مناسبت دومین سالگرد فقدان این عزیز، به برخی از ویژگی‌های بارز ایشان اشاره ای کوتاه خواهیم داشت:
ـ خاندان بزرگ و اصیل
اغراق نیست که بگوییم مرحوم استاد خسروشاهی ثمره سه قرن حیات و تلاش علمی و فقهی خاندان سرافراز خسروشاهی بود؛ خاندانی عریق و اصیل در آذربایجان که روحانیّت و فقاهت در آن، حدود 300 سال جریان و استمرار داشته و بزرگان بسیارى از آن در عرصه دانش و فضیلت سر برآورده‌اند.
آیت‌الله سیدابوالحسن خسروشاهى و آیت‌الله سیدعلى خسروشاهى از علماى قرن سیزدهم و آیت‌الله سیدمحمّد خسروشاهى از شاگردان شیخ اعظم «انصارى» - که شیخ آقابزرگ تهرانى در «الذریعة»، کتاب «الاوضاع اللفظیّة» او را معرّفى کرده است - از بزرگان این خاندان بوده‌اند. آیت‌الله سیدمرتضى خسروشاهى - والد آقایان سیدابوالفضل، سیداحمد و سیدهادى خسروشاهى - نیز از شاگردان میرزای نائینى و حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى بود که آثار ارزشمندى چون «فوائد الافهام في شرح قواعد الاحکام» و «نثارات الکواکب على خیارات المکاسب» را به حوزه‌های علمیه تقدیم کرد.
ـ مجتهد بی‌ادعا
درک محضر اساتید گوناگون در حوزه‌های علمیه تبریز، قم و نجف اشرف (همچون امام خمینی و آیات مکارم شیرازی، سبحانی و علامه طباطبایی)، موجب نیل به درجه اجتهاد در سی‌سالگی مرحوم استاد خسروشاهی شد. علاوه بر اینها ایشان با آیت‌الله «کاشف‌الغطاء»، حاج سراج انصاری و محققان بزرگ دیگری همکاری و مراوده علمی و فرهنگی داشت. همچنین تلاش فراوان، مطالعات گسترده و تضلّع وی در رشته‌های گوناگون علوم اسلامی، وی را در جایگاهی قرار داد که بتواند، آن‌همه تأثیرگذاری در داخل و خارج ایران داشته باشد.
بهترین شاهد بر جایگاه علمی مرحوم خسروشاهی، اجازات متعدد ایشان از فقهای درجه یک حوزه علمیه است؛ بزرگانی نظیر حضرات آیات مرتضی حائری، سید محمدصادق روحانی، سیداحمد زنجانی، زاهدی قمی و شیخ عبدالجواد اصفهانی(ره) به ایشان «اجازه اجتهاد»، علمایی همچون شیخ آقابزرگ تهرانی، آیت‌الله مرعشی نجفی و آیت‌الله میلانی(ره) به وی «اجازه نقل حدیث» و فحولی همچون امام خمینی و آیت‌الله خویی(ره) به او «اجازه در امور حسبیه» داده بودند.
ـ قلم توانا
تألیف بیش از 110 جلد کتاب به زبان‌های عربی و فارسی، تحقیق، توضیح، مقدمه و اشراف بر 120 جلد کتاب دیگر، نگارش صدها مقاله در نشریات مختلف اسلامی و ایراد ده‌ها سخنرانی در سمینارها و کنفرانس‌های داخلی و بین‌المللی از آثار عمر پُربرکت ایشان است. ترجمه کتاب پنج جلدی و معروف «جرج جرداق» متفکر بزرگ مسیحی، با عنوان «امام علی؛ صدای عدالت انسانی»، یکی از این برکات بوده است.
آقای خسروشاهی با این قلم توانا و روان، در حفظ فرهنگ و نشر اندیشه اصیل اسلامی نقش چشمگیری داشت و با تقدیم این آثار فاخر ، هدیه گران‌سنگی برای اهل علم و معرفت از خود به یادگار گذاشت که در کشورهای ایران، مصر، ایتالیا و ... چاپ شده‌اند.
ـ انقلابی بودن و انقلابی ماندن
ایشان در سال 1332 پس از آشنایی با آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی و شهید نواب صفوی، وارد فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم پهلوی شد. این فعالیت انقلابی که تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی استمرار داشت، منجر به بازداشت، تبعید و زندانی شدن مکرر وی گردید.
در دوران مبارزات، ترجمه اندیشه‌های امام راحل و ابلاغ پیام انقلاب اسلامی به اقصی‌نقاط دنیا و رساندن ندای وحدت و عدالت به گوش توده‌های مردم - که منتج به جذب تعداد زیادی از شیفتگان انقلاب اسلامی شد - از جمله فعالیت‌های انقلابی او بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، ابتدا با فعالیت حزبی و سپس در قامت یک دیپلمات، همچنان در خدمت آرمان‌های انقلاب، امام(ره) و رهبری بود. ایشان تا پایان عمر، بر این طریق قویم استوار ماند.
ـ رفیق دیرین
همان اندیشه و کردار استوار بود که مرحوم استاد خسروشاهی را به رفیقی برای رهبر معظم انقلاب تبدیل کرد که ایشان در پیام تسلیت خود، آن رفاقت را به وصف «دیرین» متصف کردند. این تعبیر در پیام‌های تسلیت مقام معظم رهبری(مد) بسیار کم‌تعداد است و ریشه در سال‌های ابتدایی دهه 1330 هجری شمسی در مشهد مقدس دارد؛ رفاقتی که سپس به هم‌حجره‌ای بودن و بعدها به همکاری در ترجمه کتاب‌های روشن‌گر و سرانجام مبارزات انقلابی کشیده شد.
ـ بصیرت
بصیرت مرحوم خسروشاهی در دو زمینه تجلی فراوان داشت: در زمینه تبلیغ و در عرصه سیاست.
در زمینه اول، نگارش مقالات متعدد در اغلب مطبوعات اسلامی پیش از انقلاب و توجه دادن جامعه فرهیختگان ایرانی به «حرکت‌های اسلامی معاصر» و مصلحانی همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی، نشان‌دهنده بصیرت وی در شناخت موقعیت حساس زمانی ایران بود. همین نوع تبلیغات بود که جامعه را بیدار و علیه رژیم وابسته پهلوی، مسلح به گفتمان و ایدئولوژی کرد.
در مورد دوم، بهترین مثال، بصیرت و هوشیاری آن‌مرحوم در ماجرای «حزب خلق مسلمان» بود. وی با شناخت قرارگاه حق و موضع فتنه، در جانب درست ایستاد و البته در این راه، شماتت‌ها و ملامت‌های فراوان را تحمل کرد؛ اما در مقابل همه اینها صبر پیشه کرد که فرمودند: «و لايَحمِلُ هذا العَلَمَ إلَّا أهلُ البَصَرِ والصَّبرِ والعِلمِ بِمَوَاضِعِ الحَقّ».
ـ تبلیغ بین‌المللی
یکی از نواقصی که پیش از انقلاب در حوزه‌های علمیه ایران وجود داشت، ارتباط اندک با جهان خارج و حتی جهان اسلام بود. دو دلیل اصلی این مشکل، «محدودیت‌های زبان فارسی» و «اقلیت بودن پیروان مذهب تشیع» بود.
مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی تلاش کرد که با کارهایی مانند تأسیس «مرکز اسلامی هامبورگ» در آلمان، ایجاد «دارالتقریب بین‌المذاهب الإسلامیة» در مصر و اعزام چهره‌های زبان‌دان و برجسته‌ای مانند شهید دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی، آیت‌الله امام موسی صدر، مرحوم مهدی حائری یزدی و شیخ محمدتقی قمی به کشورهای دیگر، این نقیصه را تا حدودی برطرف کند.
یکی از افرادی که از همان زمان این دغدغه را داشت تا صدای حوزه علمیه به آن سوی مرزها برسد، مرحوم خسروشاهی بود که برقراری ارتباط با نخبگان جهان اسلام - از کارهای مهم ایشان در این زمینه بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، حضور فعال و پررنگ در همایش‌ها، مجالس و محافل اسلامی، کار ثابت و مستمر این شخصیت بین‌المللی بود که ایشان را از السابقونِ تبلیغ در حوزه بین‌الملل ساخته بود.
ـ دیپلمات تقریب
حضور فعال، عالمانه و مجاهدانه آن‌مرحوم در عرصه فعالیت دینی و فرهنگی در حوزه بین‌الملل، پس از پیروزی انقلاب - و این بار در عرصه دیپلماسی - ادامه یافت.
استاد خسروشاهی با توجه به اینکه به‌لحاظ نظری و علمی معتقد به مفاهمه و وحدت بود و از دهه چهل شمسی، از روحانیون پیشگام در امر «تقریب» محسوب می‌شد، از ظرفیت دیپلماتیک خود نیز کاملاً بهره برد و توانست، نه فقط گفت‌وگوهای بین‌الاسلامی خوبی را بانی شود؛ بلکه به گفت‌وگوهای بین‌الادیانی نیز رونق دهد.
ایشان با توجه به روحیه اعتدالی، تسلط به زبان‌های مختلف، همچنین شناختی که از جهان داشت، چه در همگرایی نخبگان جهان اسلام و چه در آشنایی متقابل اسلام و مسیحیت، کوشش‌های مثمر ثمر به‌عمل آورد.
ـ کار تشکیلاتی و جهاد تبیین
یکی دیگر از وجوه تمایز مرحوم استاد خسروشاهی از همگنان خود، «تأسیس تشکیلات» بود. این امر، هم برخلاف روحیه تاریخی مردم ایران است که بر کار انفرادی ابتناء دارد و هم مخالف روند مرسوم در حوزه‌های علمیه آن زمان است که معمولاً کارهای جمعی در آن موفق نبود.
کار تأسیسی و تشکیلاتی آن‌مرحوم از ابتدای دهه 40 شمسی و در زمان راه انداختن نشریه سرّی «بعثت» و چاپ و توزیع مخفیانه آن - در کنار افرادی همچون شهید دکتر محمدجواد باهنر، مرحوم شریفی گرگانی و آقای حجتی کرمانی - آغاز شد. این نشریه پس از قیام پانزده خرداد و استمرار حملات رژیم علیه مردم و روحانیت، توسط این چند نفر از شاگردان مبارز امام خمینی(ره) ایجاد شد و اهداف متعددی را دنبال می‌کرد؛ از جمله: برنامه‌ریزی، ایجاد تشکیلات و کار سازمانی برای جهاد تبیین و بالا بردن سطح آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی طلاب و مردم متدین در جهت مبارزه ایدئولوژیک، فرهنگی و سیاسی با رژیم ظالم پهلوی.
از آن پس نیز مرحوم خسروشاهی، اقدام به تأسیس مراکز علمی و فرهنگی متعددی نمود که هریک آثار و برکات فراوانی از خود بر جای نهادند؛ مانند:
□ تأسیس مرکز بررسی‌های اسلامى در ایران (قم) - سال 1352؛
□ تأسیس مرکز بزرگ فرهنگی اسلامی در ایتالیا (رم) - سال 1361؛
□ تأسیس هفته نامه «العالم» به زبان عربی در انگلستان؛
□ تأسیس ماهنامه اینکوایرى (Inquiry) و ماهنامه افریکن ایونتس (Aferican Events) به زبان انگلیسى؛
□ تأسیس ماهنامه «جهان نو» به زبان ایتالیایی؛
□ راه‌اندازی چندین انتشارات از جمله «کلبه شروق»
□ تأسیس و وقف کتابخانه عمومی مرکز بررسی‌های اسلامی با هزاران کتاب منحصربه‌فرد یا کمیاب در ایران (پردیسان قم) - سال 1394
ـ انتشار آثار مهم و اسناد تاریخی
در طول تاریخ، بسیاری از اسناد مهم یا نوشته‌های باارزش به‌دلیل آنکه قدر آنها دانسته نشد، مورد اهمال قرار گرفتند و نسل‌های بعدی بشر، از وجود آنها محروم شدند. مرحوم خسروشاهی با درک این مهم، تلاش فراوانی کرد تا لااقل آنچه در دوران حیات او رخ داده، از میان نرود و برای معاصران و آیندگان قابل استفاده باشد. از این رو، دست به جمع‌آوری، تنظیم و انتشار این نوع اسناد پرداخت و یا با نشر مجدد آنچه پیش از این به اشکال دیگر منتشر شده بود، آنها را احیا کرد.
دو نمونه بارز این کار، انتشار گفت‌وگوهای علامه طباطبایی با «هانری کربن» و متن مذاکرات و سخنرانی‌های همایش تقریب بین مذاهب اسلامی در قاهره بود که اولی با مشقات فراوان و پیدا کردن یادداشت‌های مفقودشده از افراد مختلف بسامان شد و دومی نیز اگر انجام نمی‌گرفت، آن کنفرانس مهم در حد گزارش‌های ژورنالیستی در زیر غبار نسیان یا تجاهل مخفی می‌گشت. مجموعه «اسناد نهضت اسلامى ایران» در 10 جلد و بازنشر اسناد مرتبط با مرحوم آیت‌الله کاشانی و نهضت ملی کردن صنعت نفت نیز، از این جمله هستند.
در کنار این کار، انتشار آثار متنوع فرهنگی و دینی کار همیشگی مرحوم استاد خسروشاهی بود. مثلاً فقط در مدت حضور پنج‌ساله در ایتالیا، وی علاوه بر چاپ ترجمه قرآن مجید و نهج‌البلاغه به زبان ایتالیایى، جمعاً 165 عنوان کتاب و نشریه به زبان‌هاى انگلیسى، ایتالیایى، فرانسوى، فارسى و عربى منتشر و در سراسر جهان توزیع کرد که آمار خیره‌کننده ای است.
تدوین، تحقیق و نشر مجموعه آثار سید جمال‌الدین اسدآبادى در 10 جلد و بیش از سه هزار صفحه در ایران و مصر و تنظیم و نشر مجموعه آثار علامه طباطبایى در 24 جلد نیز، از جمله فعالیت‌های مهم و ماندگار آن فقید سعید است.
ـ انتقال تجارب
یکی از ویژگی‌های برجسته مرحوم استاد خسروشاهی، حضور عالمانه و متواضعانه در جلسات و ارائه اطلاعات و تجارب ارزنده خود به مشتاقان و درخواست‌کنندگان بود. طلاب، دانشجویان و دانش‌پژوهان زیادی از خرمن دانش او خوشه چیدند و از چشمه جوشان تجارب ناب او سیراب شدند.
اتفاقاً یکی از آخرین کارهای مکتوب این محقق پُرکار و فرهنگ‌بان کوشا، مجموعه کتاب‌های خاطرات وی با عنوان «حدیث روزگار» بود که 28 جلد از آن منتشر شده و حداقل 10 جلد دیگر آن باقی مانده و در انتظار طبع است. این خاطرات باارزش که درباره چهره‌های مهم تاریخ و علم معاصر ایران - نظیر علامه طباطبایی، آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، علامه سیدمرتضی عسکری، امام موسی صدر، آیت‌الله مشکینی، آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده و استاد سید جلال‌الدین آشتیانی - و نیز شخصیت‌های مهم جهان اسلام ـ مانند دکتر حمیدالله حیدرآبادی از هند، شیخ حسن ترابی از سودان، احمد بن‌بلا از الجزایر و پروفسور روژه گارودی از فرانسه - است، به‌همراه خاطرات ایشان از کودتای ۲۸ مرداد، نشریات مخفی حوزه علمیه قم، سازمان‌ها و احزاب سیاسی دوران انقلاب اسلامی و مانند اینها، کوله‌باری بی‌همتا از تجربه است برای کسانی که می‌خواهند در میدان علم و سیاست ایران و جهان اسلام نقش‌آفرینی کنند.
ـ ویژگی های دیگر
علاوه بر موارد فوق‌الذکر، ویژگی‌های فردی و شخصیتی دیگری همانند همت والا، خستگی‌ناپذیری و احساس مسئولیت نیز، در آن وجود ذیجود متبلور بود که او را به شخصیتی جامع و ذوابعاد تبدیل کرد که این وجیزه گنجایش بیان همه آنها را ندارد.
متأسفانه آخرین فصل حیات مادی آن‌مرحوم زمانی واقع شد که به‌خاطر شیوع بیماری کرونا امکان تشییع با شکوه و مراسم بزرگداشت از ارادتمندان و علاقه‌مندان ایشان سلب شد و تشییع و تدفین آن مرحوم غریبانه و مظلومانه به انجام رسید؛ اما اهل علم و بصیرت می دانند که او از بزرگانی بود که باید در وصفش گفت:
از شمار دو چشم یک‌تن کم وز شمار خرد هزاران بیش
عاش سعیداً و مات حمیداً
أسکنه‌الله فسیح جناته و حشره مع أجداده الطاهرین