فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکز بررسی های اسلامی

مقدمه

خاندان‌های علمی در ساختار فرهنگ و تمدّن اسلامی نقش ارزنده‌ای دارند، در روزگار ما «سادات حسینی خسروشاهی» در حوزه‌های علمیه نجف و قم و تبریز  به علم و فقاهت و اجتهاد نامبردار بوده و بیش از سیصد سال پیش تاکنون مرجع و پناه مردم خطّه آذربایجان به شمار می‌آیند. شرح حال و آثار خدمات و مبارزات این خاندان در کتاب «خاندان علم و تقوی، فقاهت و سیاست» به قلم استاد سید هادی خسروشاهی منتشر شده است.[1] میراث مکتوب عالمان و فقیهان این تبار علمی مانند بیشتر آثار سرزمین ما، دستخوش حوادث گوناگون شده و از میان رفته است. اندکی نیز در گنجینه مخطوطات کتابخانه‌ها به یادگار مانده است.

از جمله این آثار کتاب «البراهین القطعیة...» یا «فضائل اهل بیت:» اثر سید علی بن حسن حسینی خسروشاهی است که در کتابخانه سالار جنگ حیدرآباد هند به شماره 1283 (فهرست کتابخانه سالار جنگ ج 4 ص 264) به یادگار مانده است. نسخه دیگری از همان کتاب در کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی به شماره 2/1179 (فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، ص 35 و 352) موجود است.

رساله توحید اثر دیگر اوست که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 2/14960 (فهرست مختصر نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص 211) نگهداری می‌شود.

رساله ذروة السعادة فی نیة  العبادةاثر سید مرتضی بن احمد حسینی خسروشاهی، این رساله مبسوط درباره نیّت عبادت نوشته شده و نسخه‌ای به خط مؤلف در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به شماره 15401 (فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی ج 39 ص 156 ـ 157) ثبت شده است. همچنین از میراث یادگار این خاندان نسخه‌های تهذیب الوصول الی علم الاصول از آثار علاّمه حلی، حاشیه معالمخلیفه سلطان، الفرائد البهیّة فی شرح القوائد الصمدیّة از آثار بهاء الدین محمد مختاری نائینی، خلاصة الإعراب از تألیفات حاج بابا بن ابراهیم طوسی است که در کتابخانه مؤسسه امام صادق7 در شهر قم نگهداری می‌شود.[2]

فهرست شماری از آثار خاندان خسروشاهی در کتاب «الذریعه الی التصانیف الشیعة» که بزرگترین منبع کتابشناسی شیعه به شمار می‌آید، بدین شرح است:

اهداء الحقیر معنی حدیث الغدیر ...

السید المرتضی ‌بن أحمدبن بن السّید محمد الحسینی الخسروشاهی التبریزی ألفة سنة 1352 و طبع فی النجف الأشرف سنة 1353 و هو کتاب جلیل فی بابه ممتاز بقوّة الحجّة وجودة البیان... هو من المبرّزین و من بیت علم رفیع جده السید محمدبن علی‌بن ابی الحسن من تلامیذ العلامة الأنصاری و مؤلف مشکاة المصابیح (الذریعه، ج 2، ص 482)

§الأوضاع اللفظیّة

وانحائها و ثبوت الوضع الشرعی وما یترتب للسیّد محمدبن علی‌بن أبی‌الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی ألّفه سنة 1268 (الذریعه، ج 2، ص 479)

§ ذروة السعادة فی نیّة العبادة

السید مرتضی بن أحمد بن محمد الخسروشاهی التبریزی المعاصر، مؤلف إهداء الحقیر المطبوع، جمع فیه کل ما قیل باعتباره فی النیة.

فبلغ الأربعة عشر أمر (الذریعة ج 10، ص: 25)

§ رسالة أمطار الدر فی مقدار الکرّ

السید مرتضی الخسروشاهی المولود (1299) مؤلف إهداء الحقیر. (الذریعة ج 11، ص: 116)

§ الرسالة الباقریة

السید محمد بن علی بن أبی الحسن الخسروشاهی التبریزی فی بعض مسائل الخیارات. طبعت فی حیاته مع «مشکاة المصابیح» له (1310) عارض فیها بعض الأجلة من معاصریه بل من مشایخه، و هو الشیخ المیرزا باقر بن أحمد إمام الجمعةبتبریز المتوفی سلخ رجب (1286) و توفی المؤلف حدود (1312) فحمل ولده السید أحمد، جثمانه إلی قرب سرداب النراقیین فی الصحن الغروی. مرّ فی (3: 11). (الذریعة ج 11، ص: 126)

§ شرح العروة الوثقی

المذکور، للسید مرتضی بن أحمد الخسروشاهی التبریزی المعاصر المولود سنة 1299 هـ و مؤلف (إهداء الحقیر) خرج منه شرح مسائل الاجتهاد و التقلید فحسب (الذریعة ج 13، ص: 370)

§ قمع الشکوک عن لبس المشکوک

للسید مرتضی الخسروشاهی (الذریعه، ج 17، ص 171)

§ مختصر الکلام فی حکم السلام

للسید مرتضی الخسروشاهی مؤلف إهداء الحقیر المولود 1299، یوجد عند أحفاد المؤلف. (الذریعة ج 20، ص: 205)

3955: مشکاة المصابیح فی أصول الفقه من التعادل و التراجیح

للعلامة الحاج سید محمد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی، المتوفی حدود 1312 مرّ تفصیله بعنوان التعادل و التراجیح، فرغ منه 1269 و طبع 1310، کتبه لابنه السید أحمد و علیه تقریظات (الذریعه 21: 61)

§ مصابیح الظلام فی شرح شرایع الإسلام

السید محمد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی، المتوفی 1312، ذکره المیرزا محمدعلی الأردوبادی، و طبع له فی حیاته مشکاة المصابیح (الذریعه 21: 89)

§ موائد الأفهام فی شرح قواعد الأحکام

السید مرتضی الخسروشاهی،المولود فی النجف 23 شوال سنة 1299، و له «إهداء الحقیر» مرّ فی (2: 482) خرج من «الموائد» شرح الطهارة فی مجلد (الذریعه 23: 213)

§ نثارات الکواکب علی خیارات المکاسب

حواشی علیه إلی حکم الشرط الصحیح للسید مرتضی الخسروشاهی المولود 1299 مؤلف إهداء الحقیر (الذریعه 24: 50)

مرکز بررسی‌های اسلامی

این مرکز علمی ـ فرهنگی با هدف گسترش فرهنگ و اندیشه اصیل اسلامی در جهان در دهه پنجاه به همّت استاد سید هادی خسروشاهی در شهر قم تأسیس گردید. با توجه به مخالفت رژیم سیاسی پیش از انقلاب ثبت رسمی نشد و با پیروزی انقلاب اسلامی با موافقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به طور رسمی به ثبت رسید و فعالیت‌های خود را در عرصه جهانی گسترش داد. اکنون با گذشت نیم قرن از فعالیت پایدار درعرصه فرهنگ و اندیشه به جایگاهی بلند واستوار در ترویج آموزه‌ها و ارزش‌های تفکّر اصیل اسلامی دست یافته است و نام آن در شمار موفق‌ترین و پرافتخارترین مراکز وابسته به حوزه علمیه قم در عرصه‌های گوناگون علمی و پژوهشی درخشیده است.

در این مرکز، مجموعه آثار استاد خسروشاهی با عنوان «تاریخ حرکت‌های اسلامی معاصر» و «اسناد نهضت اسلامی ایران» گنجینه‌ای سترگ از اسناد تاریخ فراهم آمده است.

مجموعه گرانسنگ «حدیث روزگار» مجموعه خاطرات مستند از بزرگان علم و سیاست در ایران که به قلم استاد سید هادی خسروشاهی نگارش یافته، دستاورد دیگری از این مرکز به شمار می‌آید. بیست جلد از این سلسله آثار تاکنون منتشر شده و تنظیم و نشر جلدهای دیگر که بالغ بر پنجاه جلد خواهد بود، ادامه دارد.

تدوین و تحقیق آثار بزرگانی چون: سید جمال‌الدین اسدآبادی، علامه سید محمدحسین طباطبایی، استاد سید غلامرضا سعیدی و... از فعالیت‌های دیگر  واحد پژوهش مرکز بررسی‌های اسلامی است.

در واحد نشریات مرکز، هفته‌نامه بعثت، فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر و ویژه‌نامه‌های «تاریخ و فرهنگ معاصر» منتشر شده است. هفته‌نامه «بعثت» با بیش از سی و پنج سال حضور در عرصه مطبوعات اسلامی و چاپ 1560 شماره در ردیف پرشمارترین نشریه ایران پس از انقلاب اسلامی است. از بخش‌های ویژه این مرکز واحد انتشارات است که بیش از صدها عنوان اثر دینی و پژوهشی به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و آلمانی منتشر کرده است. از بخش‌های دیگر این مرکز واحد اینترنت و فضای مجازی، واحد نشر الکترونیک، واحد جمع آوری و تدوین آثار است.

کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی

استاد سید هادی خسروشاهی با وقف کتابخانه شخصی خود که شامل بیست هزار عنوان کتاب چاپی، هزار و پانصد کتاب چاپ سنگی، و دویست نسخه خطی و صدها جلد نشریه و چند هزار سند تاریخی بوده، این کتابخانه را بنیان نهاد.

کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی روز عید غدیر 1436 هـ برابر مهرماه 1394 ش، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز نمود. ساختمان این کتابخانه در زمینی به مساحت پنج هزار متر مربع با سه‌هزار متر زیربنا در سه طبقه در منطقه پردیسان (بلوار شهید رودکی) ساخته شده است. آیین افتتاح این کتابخانه با حضور آیت الله العظمی شیخ جعفر سبحانی و دکتر علی لاریجانی ـ ریاست محترم مجلس شورای اسلامی ـ و اساتید و فضلا و پژوهشگران برگزار شد. کتابخانه دارای مخزنی با گنجایش یکصد هزار جلد کتاب و سالن اجتماعات، دو سالن مطالعه، واحد نشریات و مجموعه اداری، شامل نمازخانه، دفتر مدیریت و پرسنل است. امکان اقامت برای پژوهشگرانی که جهت تحقیق و تألیف به شهر قم مسافرت می‌نمایند، در مهمانسرای این کتابخانه فراهم آمده است. این مهمانسرا به وسعت صد و پنجاه متر در ساختمان کتابخانه ساخته شده و دارای اطاق‌های جداگانه با تجهیزات کامل رفاهی و پژوهشی است.

بانک اطلاعات رایانه‌ای کتابخانه دربردارنده صدها عنوان برنامه دیجیتال و نرم افزارهای علمی و پژوهشی و بخش ویژه اسناد است.

کتاب‌ها و نسخه‌های خطی دیجیتالی که از کتابخانه‌های مهم قم و تهران و مشهد و... تهیه شده، از منابع مهم پژوهش در این کتابخانه است.

این کتابخانه دستاورد بیش از نیم قرن همت بلند و یک عمر تلاش خستگی ناپذیر استاد سید هادی خسروشاهی است و کتاب‌ها و نشریات و اسناد آن که با صرف هزینه‌های فراوان و رنج بسیار به دست آمده، وقف حوزه علمیه قم گردیده است.

امید این که طلاب و دانشجویان با بهره‌مندی از منابع کتابخانه و پژوهش و پیشرفت در بررسی‌های اسلامی آثار تحقیقی _ مستند خود را جاودان سازند.

درباره فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی

فهرستی که پیش روی شماست معرّفی مجموعه نخست از کتاب‌ها و رسائل کتابخانه خاندان خسروشاهی است که به همت بلند و ستودنی استاد بزرگوار سید هادی خسروشاهی فراهم آمده است. در این مجموعه که یادگار ارزشمند چند نسل از بزرگان این قبیله است، شماری از تألیفات و آثار قلمی آنان و شماری از مخطوطات دیگر دانشمندان اسلامی که مورد استفاده آنان قرار گرفته، نگهداری می‌شود.

استاد سید هادی خسروشاهی این دست نویس‌ها را در طول هفتاد سال جمع آوری نموده و به کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی تقدیم نموده است.[3] تأسیس این مرکز علمی و راه اندازی ده‌ها نشریه و تنظیم و تألیف و نگارش بیش از دویست اثر ارزشمند، دستاورد تلاش ایشان است.

در این کتابخانه نسخه‌ها و دست نوشته‌های ارزشمندی نگهداری می‌شود از جمله آثار دانشمندان و بزرگانی چون: بهاءالدین محمد بن محمد باقر حسینی مختاری نائینی (قرن 12)، علامه محمدحسین طباطبایی، سید علی بن ابوالحسن حسین خسروشاهی، سید احمد بن سید مرتضی حسینی خسروشاهی، سید احمد بن سید محمد حسینی خسروشاهی، سید ابوالفضل حسینی خسروشاهی و مرحوم صفات الله جمالی و لطف الله جمالی ـ از منسوبین سید جمال‌الدین حسینی اسدآبادی ـ که به دست خط خودشان موجود است.

از امتیازهای دیگر این مرکز، گوناگونی موضوعی آثار است که در آن از فقه و تفسیرو لغت و تاریخ دیده می‌شود. در معرفی این آثار روش توصیفی به کار رفته و عناوین در دو بخش نسخه شناسی و کتاب‌شناسی شناسایی شده است. در پایان این فهرست شماری از نسخه‌های عکسی موجود درکتابخانه معرفی شده است. این نسخه‌ها برخی چاپ شده و تعدادی نیز در دست تصحیح و نشر قرار دارد.

نگارنده سطور در پایان این مقدمه از بزرگواری استاد گرانقدر حجت‌الاسلام والمسلمین سید هادی خسروشاهی و فرزند گرامیشان سید محمود خسروشاهی و کارکنان محترم مرکز بررسی‌های اسلامی که مرا در تنظیم فهرست این مجموعه یاری دادند، کمال تقدیر و تشکر را دارد و سربلندی و کامیابی روزافزونشان را از درگاه خداوند متعال خواهان است.

به امید آنکه با تنظیم مجموعه دوم از فهرست مخطوطات، بتوانیم در آینده‌ای نه چندان دور آن را در اختیار اهالی علم و فرهنگ و تاریخ قرار دهیم.

کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی قم

علی‌اکبر صفری

خزان 1396